سرطان‌ها اغلب با جهش‌های ژنی، که به عنوان تغییرات (واریانت‌های) ژنتیکی نیز شناخته میشوند، مرتبط هستند. این تغییرات ممکن است در یک یا چند ژن فرد بیمار ایجاد شوند. جهش در برخی از ژن‌های خاص، اغلب با افزایش خطر ابتلا به انواع خاصی از سرطان همراه است. آزمایش سلامت پیشرفته حنیفا می‌تواند به شما کمک کند تا متوجه شوید که آیا جهش‌های ژنتیکی ایجادکننده سرطان را دارید یا خیر.
اگر این آزمایش نشان داد که جهش‌های سرطان‌زا در ساختار ژنتیکی شما وجود دارند، لزوما به این معنی نیست که حتما به سرطان مبتلا خواهید شد، اما اطلاعات حاصل از آزمایش DNA به شما کمک می‌کند تا اقدامات پیشگیرانه‌ی لازم را انجام دهید. اگرچه جهش‌های ژنتیکی همیشه به معنای ابتلا به سرطان نیستند، اما وجود برخی از جهش‌های خاص، خطر ابتلا به سرطان را افزایش می‌دهند.
همه جهش‌های ژنی بد نیستند. فقط جهش‌های بیماری‌زا یا احتمالا بیماری‌زا، به عنوان جهش‌های ژنتیکی که می‌توانند باعث ایجاد سرطان یا افزایش خطر ابتلا به بیماری‌های دیگر شوند، در نظر گرفته میشوند. جهش‌های ژنتیکی دیگری نیز وجود دارند که می‌توانند از شما یک دونده سریع یا یک فوق‌ستاره بسازند که اصلا ویژگی‌های بدی نیستند.
ژن‌ها نه تنها مسئول تعیین ویژگی‌های منحصربه‌فردی مانند رنگ چشم، رنگ مو و موارد دیگر هستند بلکه در تعیین احتمال قرارگیری در معرض خطر ابتلا به سرطان‌ها یا بیماری‌های خاص هم دخیل هستند. همه‌ی انسان‌ها، ژن‌هایشان را در سلول‌های بدن خود جای داده‌اند. یک سلول، حاوی رشته‌های DNA است که نحوه عملکرد، سرعت رشد و تقسیم و مدت عمر سلول‌ها را کنترل می‌کند.
علاوه بر این، برخی از این ژن‌ها می‌توانند به سلول بگویند که چگونه یک پروتئین خاص را برای انجام یک عملکرد مشخص در بدن بسازد.
بر اساس پروژه ژنوم انسان، هر سلول حاوی حدود 20000 ژن مختلف است که خصوصیات شما را می‌سازند. در هسته هر سلول، 23 جفت ساختار نخ مانند به نام کروموزوم وجود دارد که نیمی از آن از مادر و نیمی از پدر به ارث رسیده است. این کروموزوم‌ها حاوی ژن‌های زیادی هستند که بر روی مولکول DNA قرار گرفته‌اند. DNA از چهار ماده شیمیایی پایه تشکیل شده که به صورت جفتی در کنار هم قرار گرفته‌اند و توالی این جفت‌ها چندین بار در یک ساختار مارپیچی به دور هم می‌پیچند. این جفت‌ها ترکیب‌ها یا توالی‌های متنوعی را می‌سازند و کدهای ژنتیکی را ایجاد می‌کنند. ژنوم انسان از بالغ بر ۳ میلیارد جفت باز تشکیل شده است.
ژن‌ها با چشم غیرمسلح قابل رویت نیستند، اما چیزهای زیادی از جمله ظاهر و ویژگی‌های منحصر به فرد شما را تعیین می‌کنند. نحوه‌ی چینش توالی ژنتیکی همچنین این قدرت را دارد که سطح سلامت عمومی شما را کنترل کرده و بر سلامت روان یا رفتارتان هم تاثیر بگذارد. هر گونه تغییر در هر یک از این ساختارها، جهش ژنتیکی نامیده می‌شود که می‌تواند عملکرد صحیح ژن‌ها را مختل کند. ژن‌های جهش‌یافته اغلب با سرطان مرتبط هستند و گاهی به آن‌ها «ژن‌های سرطانی» نیز می‌گویند. سلول‌های سرطانی غیرطبیعی، سریع‌تر از حدمعمول رشد می‌کنند و به بدن حمله کرده و سلول‌های سالم را از بین می‌ببرند و در نهایت سیستم‌های بدن را از کار می‌اندازند.
چگونه جهش‌های ژنی منجر به سرطان میشوند؟
درک برخی از مفاهیم اساسی ژنتیک، اهمیت زیادی در درک کامل مکانیسم چگونگی تاثیر جهش‌های ژنتیکی در بروز سرطان دارد. ژن‌ها با ساختن پروتئین‌هایی که نقش‌های خاصی را در سلول ایفا می‌کنند و یا وظیفه پیام‌رسانی را انجام می‌دهند، نحوه‌ی عملکرد سلول‌ها را کنترل می‌کنند. هر ژن حاوی کدهای DNA است که دستورالعمل‌های ساخت یک پروتئین خاص را در خود جای داده است و به پروتئین مذکور اجازه می‌دهد تا عملکرد صحیح خود در سلول را انجام دهد. با این حال، زمانی که در کد ژنتیکی یک جهش وجود داشته باشد، اطلاعات پروتئین طبیعی مخدوش می‌شود و یا پروتئین غیرطبیعی ایجاد می‌گردد. یک توالی DNA طبیعی ممکن است دچار جهش از نوع حذف، درج، تکرار یا وارونگی شود. این رخداد می‌تواند باعث شود که سلول‌ها عملکرد خود را متوقف کرده یا به طور غیرقابل کنترلی تکثیر شوند و در نهایت باعث ایجاد سرطان شوند. جهش در سلول‌های ژرملاین (زایا) و جهش در سلول‌های سوماتیک (پیکری) دو نوع اصلی جهش ژنی هستند.
جهش در سلول‌های زایا
در هر انسان، ژن‌هایی که بر روی کروموزوم‌ها قرار گرفته‌اند، به صورت جفتی می‌باشند؛ یک کپی از ژن‌های شما از پدرتان و دیگری از مادرتان می‌آید. به اسپرم پدر و تخمک مادر سلول‌های زایا می‌گویند. هنگامی که در سلول زایا، جهش ژنی وجود داشته باشد، به آن، جهش سلول‌های زایا می‌گویند. اگر فردی جهش زایا را از اسپرم یا تخمک به ارث ببرد، تمام سلول‌های بدن او، از بدو تولد این جهش را خواهند داشت زیرا ساختار ژنتیکی اسپرم یا سلول تخمک اولیه، در زمان لقاح جنین در تمام DNAهای موجود در هر سلول، کپی یا کدگذاری می‌شود.
این جهش ارثی می‌تواند به نسل‌های بعدتر هم انتقال یابد زیرا بر سلول‌های تولید مثلی نیز تاثیر می‌گذارد.
در صورتی که موارد زیر در فردی وجود داشته باشد، احتمال وجود جهش‌های سرطان‌زا در سلول‌های زایا در آن فرد بسیار بالاست:
- نوع خاصی از سرطان در سمت مادر یا پدر خانواده وجود داشته باشد.
- شروع سرطان، در سنین پایین (معمولا کمتر از 50 سالگی) اتفاق افتاده باشد.
- بیماری‌های پیش‌سرطانی، مانند پولیپ کلورکتال، در اعضای جوان‌تر خانواده وجود داشته باشد.
- آزمایش DNA، وجود یک جهش ژنتیکی بیماری‌زا را در یکی از بستگان تایید کرده باشد.
جهش در سلول‌های پیکری
با گذشت زمان، هنگامی که سلول‌ها تقسیم و تکثیر میشوند، ممکن است تغییراتی در ژن‌ها ایجاد شود. این جهش‌هایی که با آن‌ها متولد نشده‌اید، جهش‌های اکتسابی یا جهش‌های پیکری نامیده میشوند که پس از لقاح یا پس از تولد اتفاق می‌افتند. برخلاف جهش‌های زایا، موارد اکتسابی در تمام سلول‌های بدن وجود ندارد. این جهش فقط در برخی از سلول‌های خاص دیده می‌شود و بنابراین ارثی نیست و به فرزندان آینده شما منتقل نخواهد شد. قرارگیری در معرض عوامل جهش‌زا (یک عامل شیمیایی یا فیزیکی که، به روشی مضر، توانایی تغییر کد ژنتیکی ما را دارد) یا چیزی در محیط که به ژن‌ها آسیب می‌زند، باعث ایجاد جهش‌های اکتسابی میشوند.
نمونه‌هایی از موارد جهش‌زا عبارتند از:
- مواد سرطان‌زای موجود در غذاها
- دود سیگار
- مصرف الکل
- قرار گرفتن در معرض اشعه یا مواد شیمیایی همچون آفت‌کش‌ها یا سرب
- ویروس‌ها یا سایر بیماری‌ها
- مواد مخدر
- قرار گرفتن بیش از حد در معرض اشعه ماوراء بنفش خورشید
- افزایش سن
با گذشت زمان، روند پیری می‌تواند باعث ایجاد جهش در ژن‌های ما شود. فکر می‌کنید این مساله چه معنایی برای بدن شما دارد؟
جهش‌های ژنی همیشه باعث سرطان نمی‌شوند
میزان وقوع جهش‌ها بیشتر از چیزی است که فکرش را می‌کنید. یک مطالعه تحقیقاتی بیان کرده است که جهش‌ها عامل تکامل هستند. مطالعه دیگری نشان داد که نرخ جهش در طی سال‌ها دائما تغییر کرده و جهش‌های ژنتیکی همواره تا حدی به دلیل محرک‌های محیطی اتفاق می‌افتند. یک جهش، بسته به اینکه تغییر در کجا رخ داده است، می‌تواند مفید، خنثی یا مضر باشد.
اثرات یک جهش ژنتیکی بر روی هر فرد متفاوت است
تاثیر یک جهش، به نحوه واکنش بدن فرد به آن بستگی دارد. در موارد عادی، بدن می‌تواند جهش را اصلاح کند. یک جهش، به احتمال زیاد منجر به سرطان نمی‌شود، اما جهش‌های متعدد در یک دوره زمانی، قادر به ایجاد سرطان خواهند بود. به همین دلیل است که وقوع سرطان در افراد مسن بالاتر است زیرا فرصت‌های بیشتری برای ایجاد و تکثیر جهش‌های ژنتیکی در طول زمان وجود دارد. برخی از تغییرات در توالی DNA شما منجر به هیچ مشکلی برای سلامتی نمی‌شود و در واقع جهش‌های خاموش و بدون تظاهرات بیرونی تلقی میشوند. با این حال، برخی جهش‌های ژنتیکی می‌توانند باعث ایجاد بیماری‌های ژنتیکی مانند سرطان شوند که بر سلامت شما تاثیر منفی می‌گذارد.
استعداد ارثی
به گفته‌ی مرکز پزشکی دانشگاه روچستر، جهش‌های زایا در درصد کمتری از موارد سرطان نقش دارند. موسسه‌ی ملی سرطان تایید می‌کند که تنها 5 تا 10 درصد موارد سرطان از نوع زایا هستند که به عنوان سرطان ارثی (جهش ژنتیکی ارثی) نیز شناخته میشوند. اگر با یک جهش ژنتیکی ارثی یا ژن معیوب به دنیا آمده‌اید، حتما به این معنی نیست که در طول زندگی خود به این بیماری مبتلا خواهید شد. با این حال، بسته به ژن‌های تحت تاثیر، خطر ابتلا به نوع خاصی از سرطان در شما بیشتر می‌شود. درست است که با وجود داشتن جهش‌های ژنتیکی ارثی، ممکن است به طور قطعی به سرطان مبتلا نشوید، اما به این معنی است که ناقل این بیماری هستید و می‌توانید آن را به فرزندان خود منتقل کنید.
علاوه بر این، افرادی که سابقه‌ی خانوادگی سرطان دارند نیز معمولا در سنین پایین‌تر به این بیماری مبتلا میشوند. متخصصان از این موضوع به عنوان داشتن استعداد ژنتیکی قوی برای سرطان یاد می‌کنند. آزمایش ژنتیک سلامت پیشرفته حنیفا می‌تواند خطر ابتلا به انواع سرطان و سایر شرایط سلامتی را آشکار کند. برای مثال، افرادی که مستعد ابتلا به سرطان کلورکتال هستند، می‌توانند به منظور غربالگری و تشخیص زودهنگام، کولونوسکوپی‌های بیشتری را در سنین پایین‌تر انجام دهند و پولیپ‌های سرطان‌زا را قبل از تبدیل شدن به سلول‌های سرطانی از بین ببرند.
رشد خارج از کنترل
بیشتر سرطان‌های انسانی، به دلیل جهش‌های پیکری ایجاد میشوند. تومورهای سرطانی زمانی تشکیل میشوند که سلول‌ها خارج از کنترل رشد کنند. در ژنوم انسان، ژن‌های مختلفی، بر اساس آنچه در DNA شما نوشته شده است، رشد سلولی را به شیوه‌ای دقیق کنترل می‌کنند. یک مطالعه اشاره کرد که اکثر آسیب‌های DNA بدون هیچ خطایی ترمیم میشوند. اما در سلول‌های تومور سرطانی، این تعادل مختل شده و منجر به تجمع جهش‌های متعدد می‌شود. بنابراین، پایداری ژنوم از بین می‌رود و در نتیجه یک فنوتیپ جهش‌یافته ایجاد می‌شود (فنوتیپ مجموعه‌ای از صفات قابل مشاهده است که بر روند رشد یک موجود زنده تاثیر می‌گذارد). زمانی که در کد DNA، جهش وجود داشته باشد، ژن‌ها به درستی کار نمی‌کنند. در موارد سرطان، چندین جهش به طور همزمان در ژن‌های مختلف رخ می‌دهد. اگر این تغییرات به سرعت و در گروه خاصی از سلول‌ها رخ دهند، می‌تواند باعث بدخیمی شود.
انواع جهش‌های ژنی ایجادکننده سرطان
برای سرطانی شدن یک سلول، به بیش از یک جهش ژنتیکی نیاز است. انواع خاصی از سرطان‌ها، از جمله سرطان سینه و سرطان روده بزرگ را می‌توان با برخی از جهش‌های ژنتیکی مرتبط دانست. با این حال، سرطان‌هایی نیز وجود دارند که در آن‌ها مطمئن نیستیم که آیا جهش ژنی علت اصلی آن است یا خیر.
ژن‌هایی که منجر به رشد و پیشرفت سرطان میشوند به دسته‌های زیر تقسیم میشوند:
ژن‌های سرکوب‌کننده تومور
همان‌طور که از نام آن پیداست، این ژن‌ها به طور معمول رشد سلولی را سرکوب یا محدود می‌کنند. این‌ها ژن‌های محافظی هستند که تقسیم و رشد سلول‌های جدید، ترمیم DNA و مرگ سلولی را کنترل می‌کنند. با این حال، هنگامی که ژن‌های سرکوب‌گر تومور جهش می‌یابند، نمی‌توانند کار خود را انجام دهند، بنابراین سلول‌ها به طور غیرقابل کنترلی رشد کرده و به تومور تبدیل میشوند.
p53 یا TP53 و ژن‌های BRCA1 و BRCA2 نمونه‌هایی از ژن‌های سرکوب‌گر هستند. جهش‌های زایا در BRCA1 و BRCA2، به شدت با سرطان سینه یا سرطان تخمدان ارثی در زنان، سرطان پروستات در مردان و ملانوم در هر دو جنس مرتبط می‌باشند. ژن‌های معیوب جهش‌یافته، خطر ابتلا به این سرطان‌ها را افزایش می‌دهند. سندرم لینچ، یک سندرم سرطان ارثی، نمونه‌ای از این جهش‌هاست که استعداد ابتلا به انواع خاصی از سرطان‌ها را افزایش می‌دهد. اکثر بیماران مبتلا به سرطان، دارای ژن p53 یا TP53 جهش‌یافته هستند. از دست رفتن و یا آسیب دیدن p53، مقصر بیش از 50 درصد سرطان‌هاست. توجه داشته باشید که بیشتر این جهش‌های p53، اکتسابی هستند. جهش‌های زایای p53 بسیار نادر بوده اما اگر شما ناقل این جهش ژنتیکی هستید، در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به سرطان‌های مختلف قرار دارید و خطر انتقال این ژن معیوب به فرزندتان نیز بیشتر خواهد بود.
انکوژن‌ها
پروتوانکوژن، یک ژن طبیعی است که رشد سلولی را کنترل می‌کند. این ژن‌ها معمولا خاموش بوده و فقط برای جلوگیری از تکثیر غیرطبیعی سلول‌ها روشن میشوند. در صورت بروز جهش، این ژن‌ها به انکوژن‌هایی تبدل میشوند که همیشه روشن هستند. در نتیجه، انکوژن‌ها با تحریک رشد سریع و خارج از کنترل سلول‌ها، سلول‌های سالم را به سلول‌های سرطانی تبدیل می‌کنند. این نوع جهش معمولا زایا نیست و ماهیت پیکری دارد.
شایع‌ترین انکوژن‌ها عبارتند از:
- HER2: HER2 یک پروتئین تخصصی است که در برخی از سلول‌های سرطانی یافت شده و رشد و گسترش بیماری‌ها را کنترل می‌کند. جهش در این ژن، در سرطان سینه و تخمدان شایع است.
- RAS: RAS، خانواده‌ای از ژن‌ها بوده که در مسیرهای ارتباطی سلولی نقش دارند. از آن‌جایی که این خانواده به عنوان کانالی برای رشد و مرگ سلول عمل می‌کند، جهش در این ژن‌ها می‌تواند منجر به رشد غیرمعمول سلول شود.
ژن‌های ترمیم‌کننده DNA
ژن‌های ترمیم DNA، اشتباهاتی که هنگام کپی کردن DNA رخ می‌دهند را برطرف می‌کنند. با این حال، اگر در ژن‌های ترمیم DNA جهشی وجود داشته باشد، دیگر نمی‌توانند این اشتباهات را در ژن‌های دیگر مانند سرکوب‌گرهای تومور یا پروتوانکوژن‌ها، برطرف کنند. در نتیجه، عدم اصلاح خطاها و تبدیل آن‌ها به جهش‌های دائمی، باعث ایجاد سرطان می‌شود. جهش در ژن‌های ترمیم DNA، می‌تواند از هر دو نوع زایا و پیکری باشد.
از آگاهی درباره جهش‌های ژنتیکی احتمالی در ساختار ژنتیکی‌تان نترسید
برخی از افراد از انجام آزمایش DNA می‌ترسند، زیرا نگران این هستند که متوجه شوند در بدن‌شان یک جهش سرطان‌زا دارند. با این حال، به یاد داشته باشید که داشتن چنین جهشی به طور خودکار به این معنی نیست که قطعا به سرطان مبتلا خواهید شد، بلکه تنها یک عامل خطر است. همچنین مهم است که به یاد داشته باشید که دانش، قدرت است. یعنی هنگامی که متوجه افزایش خطر ابتلا به سرطان به دلیل یک جهش ژنتیکی شدید، می‌توانید اقدامات پیشگیرانه‌ای انجام دهید که ممکن است قبلا به آن فکر نکرده باشید. غربالگری‌های مکرر، آزمایش خون و داشتن یک سبک زندگی سالم از جمله این اقدامات هستند که بدون این دانش امکان‌پذیر نخواهند بود. حتی اگر جهش ژنتیکی داشته باشید، می‌توان از سرطان پیشگیری کرد.
اگر متوجه شدید که شما یا یکی از خویشاوندان شما دارای جهش ژنتیکی بیماری‌زا هستید، با یک متخصص مراقبت‌های بهداشتی و همچنین پزشک خانواده خود مشورت کنید تا ارزیابی خطر و دستورالعمل‌های اقدامات پیشگیرانه را بررسی کند.
